Theo dân gian, ông Táo hay Thổ Công gồm có 3 vị (hai ông, 1 bà), có nơi còn gọi là Vua Bếp. Tương truyền, xưa có người tên là Trọng Cao, lấy vợ là Thị Nhi, ăn ở với nhau đã lâu mà không có con, sinh ra buồn phiền, xích mích. Một hôm Trong Cao đánh vợ, Thị Nhi bực tức bỏ nhà ra đi, gặp Phạm Lang và cùng nhau nên vợ nên chồng.

Trọng Cao ân hận, bỏ công ăn việc làm đi khắp mọi nơi tìm vợ và trở thành người hành khất sống qua ngày. Một lần Trọng Cao vào một nhà xin ăn, được bà chủ mang cơm ra đãi, Trọng Cao nhận ra bà chủ là vợ mình, Thị Nhi cũng nhận ra người hành khất chính là Trọng Cao - chồng cũ của mình. Hai người ân hận, hàn huyên thổ lộ tâm tình. Sợ Phạm Lang về bắt gặp nên Thị Nhi bảo Trọng Cao ẩn vào đống rơm ngoài vườn để nàng tìm cách thu xếp cho êm đẹp.

Trọng Cao đi đường xa mệt mỏi nên ngủ thiếp trong đống rơm. Lúc Phạm Lang về, nhớ đến việc thiếu tro bón ruộng, liền châm lửa đốt đống rơm. Sự việc xảy ra quá bất ngờ, Thị Nhi chạy ra thấy vậy liền nhảy vào đống lửa chết theo Trọng Cao. Thấy vợ chết cháy, Phạm Lang thương xót tiếp tục nhảy vào đống lửa đang cháy đỏ và cả ba đều chết cháy.

Thượng đế thương tình thấy 3 người sống có nghĩa có tình nên phong cho làm Táo Quân và giao cho Phạm Lang là Thổ Công trông coi việc trong bếp, Trọng Cao là Thổ Địa trông coi việc trong nhà, còn Thị Nhi là Thổ Kỳ trông coi việc chợ búa.

Phong tục thờ cúng Táo công cũng từ đấy mà có. Thường thì bắt đầu từ chiều 22 hoặc sáng 23 tháng Chạp, các gia đình làm lễ để ông Táo lên chầu trời, tấu trình mọi việc của gia chủ, đến trưa 30 Tết thì ông Táo lại có mặt ở hạ giới để tiếp tục công việc.

Từ sự tích trên nên sắm mũ Thổ Công thường có 3 chiếc, một của nữ thần, 2 của nam thần có cánh chuồn, kèm theo là áo và hia cùng bệ bằng giấy. Theo sách "Nam Định địa dư chí" của tiến sĩ đốc học Khiếu Năng Tĩnh thế kỷ XIX, mục phong tục thì mũ và áo của Táo Quân mầu vàng. Nhưng có sách lại nói màu sắc tùy thuộc từng năm, ứng với các hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ.

Bài vị thờ Táo Quân thường chỉ đề: "Đông trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân" hoặc: "Bản Thổ phúc đức Tôn Thần" (vị thần định sự phúc đức cho gia đình). Cũng có nơi lại ghi bài vị: "Định phúc Táo Quân" (ông Táo định việc phúc). Phúc đức này do gia chủ và người trong nhà tạo ra trong từng năm, tức là ăn ở, cư xử xấu hay tốt trong một năm.

Theo tiến sĩ Khiếu Năng Tĩnh, ông Táo là vị thần được Thượng đế phân công cai quản ở một nhà nên Táo Quân là vị chủ thứ nhất của mỗi nhà (Đệ nhất gia chi chủ) nên khi cúng lễ kêu cầu việc gì đều phải khấn Táo Quân trước để ông Táo biết việc làm của gia chủ rồi mới khấn lễ Gia tiên. Với những nơi sùng tín, người ta cúng Thổ Công mỗi tháng hai lần vào dịp tuần rằm và mồng 1 hàng tháng. Lễ cúng đơn giản thường là hương hoa, trầu cau, rượu. Cũng có khi người ta cúng đồ mặn (xôi, gà hoặc chân giò) khi gia đình có việc cần cầu xin.

Lễ cúng Táo Quân quan trọng nhất là 23 tháng Chạp. Ngày này ông Táo sẽ lên Thiên Đình trình báo với Ngọc Hoàng mọi việc tai nghe mắt thấy ở trần gian trong năm qua để định phúc, họa cho từng nhà. Do niềm tin này mà người ta tự nhắc nhủ phải sống sao cho hợp đạo lý để cả nhà được bình yên, hưởng phúc lành. Đồng thời, lễ cúng ông Táo Quân chầu trời được cử hành chu đáo, kính cẩn và lễ vật thịnh soạn.

Lễ vật cúng Táo Quân ngày 23 tháng Chạp gồm có mũ, áo, hia, giấy vàng, giấy bạc, trầu nước, hoa quả, cỗ mặn ( xôi, rượu, thịt), một con cá chép sống. Lễ xong phóng sinh con cá chép ra ao, hồ cá sẽ hóa rồng đưa Thổ Công lên trời.

Bài khấn nôm ngày 23 tháng Chạp

Hôm nay là ngày.....tháng.... năm 2016(Dương Lịch)  tức ngày .... tháng ..... năm (Âm lịch)

Tên tôi ( hoặc con) là... cùng toàn gia

Địa chỉ: tại số nhà... phố.... Phường...quận... thành phố hoặc ở thôn...xã....huyện.....tỉnh.

Kính lạy đức " Đông Trù tư mệnh Táo phủ Thần Quân" " Thổ địa Long mạch Tôn Thần" " Ngũ phương ngũ thổ Phúc đức Chính Thần"

Hàng năm gặp tiết hết năm, tháng vừa cuối chạp.

Gia đình sửa lễ bạc dâng lên

Cảm tạ phúc dày nhờ Thần phù hộ

Kính mong Thần tâu bẩm giúp cho:

Bên trong nếp sống rất hòa, ngoài mặt dám rằng cũng đẹp.

Cảm thông xin tấu thực thà

Cầu mong giúp đỡ lợi lạc

Người người no ấm, cả nhà thêm tiếng tốt lẫy lừng

Việc việc thành công, một cửa ngút khí lành man mác

Muôn trông ơn đức vô cùng

Cẩn cốc ( vái 4 vái).

Hướng dẫn cách chuẩn bị mâm cỗ cúng ông Công ông Táo

Mâm cỗ chung:

Người Việt quan niệm ba vị Thần Táo định đoạt phước đức cho gia đình, phước đức này do việc làm đúng đạo lý của gia chủ và những người trong nhà. Bàn thờ thường đặt gần bếp, cho nên còn được gọi là Vua Bếp. Hàng năm, đúng vào ngày 23 tháng Chạp là ngày Táo Quân sẽ lên thiên đình đểbáo cáo mọi việc lớn nhỏ trong nhà của gia chủ với Thượng Đế (hay ông Trời), nên có nơi gọi ngày này là Tết ông Công.

Vị Táo Quân quanh năm chỉ ở trong bếp, biết hết mọi chuyện trong nhà, cho nên để Vua Bếp "phù trợ" cho mình được nhiều điều may mắn trong năm mới, người ta thường làm lễ tiễn đưa ông Táo về chầu Trời rất trọng thể. 

Lễ vật cúng Táo Quân gồm có: mũ ông Công ba cỗ hay ba chiếc: hai mũ đàn ông và một mũ đàn bà. Mũ dành cho các ông Táo thì có hai cánh chuồn, mũ Táo bà thì không có cánh chuồn. Những mũ này được trang sức với các gương nhỏ hình tròn lóng lánh và những giây kim tuyến màu sắc sặc sỡ. 

Để đơn giản, cũng có khi người ta chỉ cúng tượng trưng một cỗ mũ ông Công (có hai cánh chuồn) lại kèm theo một chiếc áo và một đôi hia bằng giấy.

Những đồ "vàng mã" này (mũ, áo, hia và một số vàng thoi bằng giấy) sẽ được đốt đi sau lễ cúng ông Táo vào ngày 23 tháng Chạp cùng với bài vị cũ. Sau đó người ta lập bài vị mới cho Táo Công.

Theo tục xưa, riêng đối với những nhà có trẻ con, người ta còn cúng Táo Quân một con gà luộc nữa. Gà luộc này phải thuộc loại gà cồ mới tập gáy (tức gà mới lớn) để ngụ ý nhờ Táo Quân xin với Ngọc Hoàng Thượng Đế cho đứa trẻ sau này lớn lên có nhiều nghị lực và sinh khí hiên ngang như con gà cồ vậy!

Ngoài ra, để các ông và các bà Táo có phương tiện về chầu trời, ở miền Bắc người ta còn cúng một con cá chép còn sống thả trong chậu nước, ngụ ý "cá hóa long" nghĩa là cá sẽ biến thành Rồng đưa ông Táo về trời. Con cá chép này sẽ "phóng sinh" (thả ra ao hồ hay ra sông sau khi cúng).

Ở miền Trung, người ta cúng một con ngựa bằng giấy với yên, cương đầy đủ. Còn ở miền Nam thì đơn giản hơn, chỉ cúng mũ, áo và đôi hia bằng giấy là đủ.

Tùy theo từng gia cảnh, ngoài các lễ vật chính kể trên, người ta hoặc làm lễ mặn (với xôi gà, chân giò luộc, các món nấu nấm, măng…) hay lễ chay (với trầu cau, hoa, quả, giấy vàng, giấy bạc…) để tiễn Táo Quân.

Một mâm cỗ mặn cúng ông Công ông Táo thường thấy nhất là:

- 1 đĩa gạo 

- 1 đĩa muối

- 5 lạng thịt vai luộc

- 1 bát canh mọc

- 1 đĩa xào thập cẩm

- 1 đĩa giò

- 1 con cá chép rán (hoặc cá chép sống)

- 1 đĩa xôi gấc,

- 1 đĩa chè kho

- 1 đĩa hoa quả

- 1 ấm trà sen

- 5 chén rượu

- 1 quả bưởi

- 1 quả cau, lá trầu

- 1 lọ hoa đào nhỏ

- 1 lọ hoa cúc

- 1 tập giấy tiền, vàng mã

Một số gia đình có thể thay thịt vai luộc bằng một con gà luộc ngậm hoa hồng hoặc chủ động thay đổi các món canh như canh măng, canh mọc, canh bóng…gà luộc ngậm hoa hồng hay ớt đỏ tỉa hoa và chuẩn bị những món hơi khác nhưng cũng vẫn giữ được tính truyền thống và bản sắc như: bánh chưng gấc, xôi vò, xôi chè, thịt đông, nem rán, cá kho riềng, trám hoặc thịt kho tàu, giò xào, giò nạc, món xào, canh măng, hành muối, gia vị mắm muối, trà, rượu, hoa , trầu cau…

Thời nay các bà nội trợ bận rộn cũng không phải lo nghĩ nhiều và mất công làm tất cả các món ăn trên, đa số các món trong mâm cúng như: bánh chưng, giò, nem thì đã có bán sẵn, còn thịt đông, cá kho, hành muối làm từ trước hoặc thậm chí cũng có thể mua sẵn, đến đúng hôm đó thì chỉ cần luộc gà, nấu canh, làm món xào nóng là xong.

Lưu ý: Cúng ông Táo phải đặt trong bếp, khi cúng phải bật bếp lên cho cháy rực, mâm cỗ đề huề, cả nhà quanh năm no ấm. Có người thì vừa đặt một mâm cúng trong bếp và thêm một mâm khác cúng trên bàn thờ.

Theo:dongtayy.com